Dosdoğru Olmak ya da Töreli Medya Üzerine Düşünceler
Hazreti Peygamberin “belimi büküp, saçlarımı ağarttı” dediği, “Emrolunduğun gibi dosdoğru ol. (Hûd Sûresi, 11/112)” ayeti kerimesinin insanın her ne ki yapıyor, söylüyor, konuşuyor ise doğruluktan ayrılmamasına işaret ettiği anlaşılmalıdır. Öte yandan münâfıklığın alâmetleri arasında gösterilen “konuştuğu zaman yalan söyler” hadisinde de yine doğrunun ve doğru sözlü olmanın altının çizildiği görülmektedir.
Töreli fikir mecrasının manifestosu sayılabilecek ve web sayfasında beyân ettiği Töreden de “Halk ağzında “köklü, aslına uygun, doğru dürüst” anlamlarına ulaşılabileceği, dolayısıyla töreli olanın mecburen doğru, dürüst olması gerektiği anlaşılmaktadır.
Bu bağlamda ortalama bir insanın günlük bilgi alma kaynağını oluşturan töreli medya üzerine düşünmekte fayda vardır. Çünkü medya, kamunun bir parçası olan insanın doğrularının oluşmasına kaynaklık eden mecraların başında gelmektedir. Töreli olmanın temel saîkleri arasında sayılabilecek doğruluk, dürüstlük, tarafsızlık, objektiflik gibi kavramsallaştırmalar hemen her medya aracının vaadleri arasındadır. Ancak medya araçlarının vaadleri ile ortalama insanın bilgi/haber gereksinimlerini karşılarken sergiledikleri performans arasındaki ilişki son dönemlerde daha düşündürücü bir hâl almış görünmektedir. Bu durum üzerinde kaçınılmaz bir biçimde dijitalleşmenin etkisinden söz etmek mümkündür.
Günlük yaşamın, dijitalleşmeyi hissettiren en önemli alanı şüphesiz ki sosyal medya ile ortaya çıkan yeni iletişim biçimidir. Sosyal medya, sıradan/günlük kullanıcının dijitalleşme serüvenine neden olan faktörlerin başında yer almaktadır. Sosyal medya sayesinde globalleşme esas anlamına kavuşmuştur demek mümkündür. Bu bağlamda sosyal medya bilginin, sınırları aşarak, viral biçimde çok kolay üretilmesi ve aynı şekilde dağıtılmasına zemin hazırlamıştır.
Sosyal medya, bilginin oldukça hızlı biçimde üretilmesi ve dağıtılmasında, geleneksel medya döneminde kamuyu aydınlatma görevini üstlenen ana etmen olan gazete ve gazeteciliğin yapısında ve bununla dolayımlı olarak haberin güvenirliğinde birtakım değişmelere yol açmıştır. Bu açıdan günümüzün habercilik açısından en ciddi sorunu olarak, bilginin kasıtlı olarak yanlış, eksik ya da hatalı olarak iletilmesi olarak ifade edilebilecek “dezenformasyon” gelmektedir.
Dezenformasyona çokça maruz kalan bireyin zihninde elbette ki gazete, gazetecilik ve haber kavramlarına ilişkin geçmişe göre itibar kaybı yaşanması olasıdır. Sosyal medyanın denetimden uzak, editör kontrolünden bağımsız, kurumsal hassasiyetlerin göz önünde bulundurulmadan ortaya atılan herhangi bir iddianın haber olarak hızlıca kullanıcılara eriştirilmesinde oynadığı fonksiyon, haberciliğin itibarına dair risklerin artarak devam edeceği yönünde işaretler de barındırmaktadır.
Günümüz dijital iletişim ortamının habercilik bakımından sebep olduğu güven problemine yol açan unsurlardan bir diğeri olarak da robot gazetecilik sayılmalıdır. Robot gazetecilik, yapay zekâ gazeteciliği olarak da ifade edilebilmektedir. Yapay zekâ uygulamalarından elde edilen algoritmalar sayesinde haber verilerinin toplanması, işlenmesi, yayımlanması süreçlerini ifade eder. Tekno-kötümser bakış açısına göre robot gazeteciliğin, gazetecilik mesleğine dönük, gazetecileri işsiz bırakma tehdidi, eksik veya hatalı bilgi sunumu, net olmayan hukuki yükümlülükler, haberde nesnellik sorunu gibi bazı olumsuz tesirleri sayılmaktadır. Ayrıca algoritmalar aracılığıyla oluşturulan haber içeriklerinin doğruluğunun nasıl teyit edileceği, teknik bir hata sebebiyle algoritmaların haberde eksik ya da yanlış bilgi vermediğine nasıl güvenileceği hususu da önemli bir güvenirlik sorunu oluşturmaktadır.
Bununla birlikte haberde güvenirlik sorununa yol açan, teknolojik dönemin okuyucusunu oltalama yöntemiyle kendisine çekme amacıyla oluşturulan “clackbait” olarak ifade edilen ve tık tuzağı şeklinde Türkçe’ye çevrilen yeni gazetecilik uygulamaları da söz konusudur.
Tık tuzağı, içerikle başlığın uyum içinde olmadığı, tıklanmayı gerçekleştirebilmek amacıyla oldukça dikkat çekici, sansasyona dayalı bir başlık ya da içerik üretilerek haber tüketicisinin dikkatini çekmeye çalışan bir gazetecilik uygulamasıdır. Bu sayede haberi paylaşan sitenin görüntülenme ve tıklanma sayılarının artırılması amaçlanmaktadır. Sitenin metriklerinde ortaya çıkan bu artış sayesinde siteye alınacak reklam sayılarında yükselme umudu söz konusudur. Bu açıdan temel gaye ticaridir. Bundan dolayı paylaşılan sansasyonel başlık ya da içerik nedeniyle bu sayfaya tıklayan haber tüketicisinde hayal kırıklığı ortaya çıkmaktadır.
Pek çok amaç için kullanılabilen tık tuzağı, kullanıcıların kişisel bilgilerinin ele geçirilmesi, kötü amaçlı dosyaları dolaşıma sokmak gibi olumsuzlukları da beraberinde getirmektedir. Medyada bu yönde haberlerin artarak devam etmesi, kullanıcıların haber içeriklerine dair bakışlarında bazı ön yargıların ortaya çıkmasına sebep olabilmektedir. Tüm bu süreç sonrası haber/habercilik, gazete/gazetecilik kavramlarına dönük doğruluğun sorgulanması, güven sorunu yaşanması muhtemeldir.
Görüldüğü gibi dijitalleşme, yeni iletişim ortamları ve günlük kullanıcının en önemli haber kaynağı olarak kullandığı sosyal medya sayesinde bilgi ihtiyacının karşılanması geçmişe göre oldukça kolay sağlanmaktadır. Bu yönüyle dijitalleşmenin hayata sunduğu pek çok kolaylıktan bahsedilebilir. Buna karşın habercilik açısından sıralanan güvenirlik, itibar sorunlarını ortaya çıkardığını akılda tutmak faydalı olacaktır. Bu bakımdan, haber ve gazetecilik kavramlarının güvenirliğini artıracak yeni nesil, dijital uygulamaların yolunu açmak gerekecektir.
Bunu yaparken doğruluk, dürüstlük, yanıltıcı bilgi vermekten kaçınma, halkı yanlış yönlendirmek dolayısıyla kanaatler üzerinden olumsuz tesirler oluşturmamak için, yukarıda temel bakış açısı çizilen töreli olmanın imkânı sorgulanmalı ve medyanın töreli olmasının yolları aranmalıdır. Bir diğer deyişle, güç, iktidar, tecimsel beklentiler gibi kaygılardan uzak ve doğruluğu ilke edinmiş, töreli bir medya inşaâ etmenin gayreti içerisinde olunmalıdır.
Doç. Dr. Ercan Aktan
